Дүйнөдө мезгилдик басылмалар көп, алардын айрымдарынын тарыхтары бир нече кылым мурда башталган. Бирок “Эркин тоодой” бир элдин, мамлекеттин кайра жаралуусунун символуна айланып, анын саясый, экономикалык жана маданий, билим жана илимий жактан өнүгүүсүнө өлчөөсүз салым кошкондугу менен анын тарыхына кирип калган басылма аз, атүгүл, жок деп кесе айтса да болот. Анткени, “Эркин тоо” жарыкка келгендегидей саясий, социалдык жана экономикалык, маданий жактан кайра жаралуу ар бир элдин турмушунда бир эле жолу болот.
Кара Кыргыз Автономиялуу облусу түзүлгөндөн бир айга жетпеген убакытта ачылган “Эркин тоо”, биринчиден, облустун саясий, мамлекеттик бийлигинин расмий трибунасы, экинчиден, улуттук тилде жаңылыктарды таркатуучу бирден бир каражат, үчүнчүдөн, мамлекеттик кадрларды тарбиялап, өстүрүүчү мектеп, төртүнчүдөн, элдин кат-сабатын жоюуга салым кошкон агартуучу, бешинчиден, билимди жана илимди, адабиятты жана маданиятты түптөп өнүктүрүүчү ж.б. милдеттерди аткарган. “Эркин тоонун” түзүлүшү Кыргызстанда эл агартуу иштерин өнүктүрүү үчүн, калктын сабатсыздыгын массалык түрдө жоюуну уюштуруу үчүн абдан кубаттуу түрткү болду, – деген гезиттин 40 жылдыгына арналган салтанатта сүйлөгөн сөзүндө Кыргызстан КП БКнын катчысы Б.Мураталиев. – Гезиттин биринчи саны иш жүзүндө биринчи окуу куралы, биринчи алиппе болуп, эл массасы мына ошол боюнча өзүнүн сабатсыздыгын жоюуга киришти” (11:13).
Улуу Октябрь төңкөрүшүнөн кийин кыргыз улуттук-мамлекеттик түзүмүн түп-төгөндөрдүн басымдуу көпчүлүгү “Эркин тоонун” редакторлору, кызматкерлери жана активдүү кабарчылары болушкан. Редакторлорун айтсак: Осмонкул Алиев, Касым Тыныстанов, Төрөкул Айтматов, Баялы Исакеев, Аалы Токомбаев, Молдогазы Токобаев, Мухамед Дөгдүров, Курмангали Каракеев, Турдакун Усубалиев, Асанбек Токомбаев ж.б. Гезиттин биринчи санын уюштуруп, чыгаргандар: Сыдык Карачев, Хусеин Карасаев, Мустапа Акматов, активдүү авторлору: Жусуп Абдрахманов, Эшеналы Арабаев, Иманалы Айдарбеков, Абдыкерим Сыдыков, Мурат Салихов, Мукай Элебаев, Жапар Шүкүров, Касымалы Баялинов, Касымалы Жантөшев, Кубанычбек Маликов, Темиркул Үмөталиев….
Элдин, мамлекеттин тарыхында өлбөс-өчпөс из калтырган мындай тарыхый ысымдар менен коммунисттердин “Правда” гезити гана сыймыктана алышы мүмкүн. Бирок, айырмасы Россияда “Правдага” чейин эле жүздөгөн мезгилдик басылмалар, а түгүл тармактык гезиттер жана басмаканалар да болгон. Алыска барбай жакыныраагын эле айтсак, Түркстанда орус тилиндеги “Туркестанские ведомости” гезити 1870-жылдын 28-апрелинен айына төрт жолудан чыгарыла баштаган. Жылдын аягынан анын төрттөн биринче көлөмдөгү тиркемесинде араб арибинде эки иреттен өзбек, эки жолудан казак тилдеринде да материалдар басылып турган. Анын максаты — калкты аймакка тийиштүү өкмөттүк, административдик чечимдер,Россиянын тарыхы жана географиясы менен тааныштырып, маданий агартуучулук иштерди жүргүзүү болгон. 1883-жылдан “Тиркеме” өзбек тилиндеги “Туркистон вилоятининг газеты” деген басылмага айландырылып, жумасына бир жолудан 500-600 нускада басылган.1885-жылы анын материалдары орусчага которулуп, “Туркестанская туземная газета” деген атка ээ болуп, нускасы кыйла көбөйтүлүп, жумасына эки жолудан 1901-жылга чейин чыгып келген. Ага Крыловдун, А.Пушкиндин, Л.Толстойдун ж.б. чыгармаларынын өзбекче котормолору, Мукими, Фурхаттын ж.б.чыгармалары, Сократ, Аристотель, Пастер сыяктуу окумуштуулар жөнүндө, Американын ачылышы сыяктуу материалдар жарыяланып турган.
1906-жылдын экинчи жарымынан “Туркистон вилоятининг газеты” жумасына эки жолудан чыкканга өткөн. Андан кийин “Таракки”, Хуршид”, “Восточное обозрение”, “Окраина”, “Русский Туркестан”, “Самарканд”, “Среднеазиятская жизнь”, “Туркестанский курьер”, ал эми аймакта большевиктердин идеологиясы кеңири таркай баштаганда “Солдатский листок правды”, “Молот”, “За народ” сыяктуу, облустук деңгээлдерде “Асхабат”, “Закаспийская туземная газета”, “Ферганские областные ведомости”, тармактык “Туркестанское сельское хозяйство”, “Туркестанский земледелец” гезиттери, “Дехкан”, “Ислах” журналдары чыгарылган. Большевиктер, эсерлер, кадеттер да өздөрүнүн басылмаларын чыгарып турушкан. Же Октябрь революциясына чейин Орто Азияда Казакстандын аймагынан башка жерлерде 20дан ашык гезит-журналдар басылып турган (1:252-256).
Казакстандын аймагында “1862-1917-жылдар аралыгында казак тилинде араб тамгасы менен 80ге жакын китеп басылып чыккан” (2:102). Анын ичинде Абай Кунанбай уулунун 1886-жылы басылган ырлар жыйнагы да болгон. Ал мезгилде татар, башкыр тилдеринде чыгарылып, казак тилиндеги китептердей эле Орто Азиядагы элдерге да таркатылган гезиттердин саны ондон ашкан. Казак тилиндеги “Дала вилояты” деген алгачкы гезит 1888-жылдан чыгарыла баштаган. Кийинчерээк “Серке”, “Казак гезити”, “Казакстан”, “Эшим даласы”, “Казак” гезити”, “Айкөп” журналы кошулган (2:103). Алардын айрымдары Кыргызстандын ири элдүү пункттарынын бардыгына, а түгүл Ат-Башыга чейин таркатылган. Фергана өрөөнүндөгү шаарлардын баарында, анын ичинде Ошто да китеп дүкөндөрү, күркөлөрү, а түгүл китептерди сатуу менен алектенген соодагерлер да болгон. Кыргызстандагы алгачкы китеп дүкөндөрүн Пишпектин старостасы И.Терентьев менен К.Мальцев ачкан. Экөөсүнүн жылдык китеп жүгүртүүсүнүн көлөмү 8 миң рублге жеткен (1:271). Фергана өрөөнүндөгү китеп саткан жайлардын саны 80ден ашкан. Бирок, “мусулман тилиндеги” китептерди сатуу үчүн атайын уруксат алуу талап кылынган. Алсак, 1912-жылы май-июлда Токмокто, Ак-Сууда (Беловодск) соодагерлерден уруксатсыз сатылганы жаткан 1054 китеп конфискацияланган (1:271).
Жогоруда аталган гезиттерди, журналдарды жазылып, аларга кабарларды, макалаларды жазып турган этникалык кыргыздар болгону жөнүндө маалымат бар. Бирок, алар улуттук журналистика таануу илиминде таптакыр изилденип, иликтене элек. Кол тийбеген дың бойдон жатат. Эгерде жакшылап изилденсе, кыргыздын Октябрь революциясына чейинки журналисттеринин аты-жөндөрү да такталышы мүмкүн.
1917-жылга чейин үч кыргыздын гана китеби чыккан. Алар: Э.Арабаевдин 1911-жылы Уфада басылган “Алифба яки төтө окуу”, Молдо Кылычтын 1911-жылы Казандан чыккан “Кыссаи зилзала”, Осмоналы Сыдык уулунун 1913-жылы Уфадан жарык көргөн “Тарих кыргызия” деген китептер. Бирок, алардын редакторлору, корректорлору татар улутундагылар болушкандыктан көп сөздөрдү татарлаштырып салышкан (2:103-1913). ХIХ кылымдын аягындагы республиканын түштүгүндө пахтачылык, мал чарбасы боюнча нускамалык мүнөздөгү брошюралар, революциялардын ортосунда (1905, 1917-ж. февраль) саясий баракчалар, “Пржевальский сельский хозяин” (1913 ж.) журналы, “Токмакский листок” (1915-ж.), “Телеграфный вестник” (1916-ж.), “Сельскохозяйственный вестник” (1916-ж.) (1: 278-281) басылмалары чыгарылган.Бирок, Октябрь революциясына чейин кыргызча бир да гезит же журнал чыккан эмес.
Биз жогорудагыларды кошуна башка элдерде басма, жазма иштери, журналистика 1917-жылга чейин эле аздыр-көптүр калыптанып калса, кыргыздарда ал 1924-жылы 7-ноябрда Ташкентте көптөгөн кыйынчылыктардан кийин биринчи саны жарык көргөн “Эркин тоодон” башталганын даана көрсөтүү үчүн гана келтирдик.
Же “Эркин тоо” ошол мезгилдеги коомдо болуп жаткан окуяларды чагылдыруучу кыргыз тилиндеги жападан жалгыз күзгү болгон.
Гезитке “Эркин тоо” деген ат Эшеналы Арабаевдин сунушу менен берилген. Анын гезиттин №1 санына жарыяланган “Эркин тоо” (Кыргыз калкы) деген чоң макаласын ал аталыштын берилишин негиздеп, чечмелеген түшүндүрмөсү десе болот.
“Канча жүз жылдан бери калк катарына кире албай асман айырарлык жер катуу болуп, жалгыз сыйынганы, кара кылары тоо болуп, жайыкка чыкса жан-жанындагы күчтүү улуттар канын суудай агызып, эркеги кул, катыны тул болуп келгени ар кимге анык белгилүү, – деп жазган ал макаласында. – Ошол көргөн зордук-зомбулуктардын арасында али күнчө маданияттан ыраак калып, бытырап, анан ошол учу-кыйры жок башы асманга жеткен аркайган зоолордун арасына кирип баш калкалап эркин өсүп, сүйлөп келген. Тизилген берметтей болгон, кыркаар тартып катарлашкан калың тоолордун арасында туулуп, ошол тоолордун арасында аркар-кулжа, эчки-текелер менен бирге даң салып, чөптүн гүлүн, жыгачтын бүрүн, суунун тунугун, жаратылыш сыйлыгын кучкан кыргыз калкы сен элең….бири-бири менен аша үндөшө албай келген эл элең.
Кыздын ойну болгондо боз балдар эң мурун Эркин тоодон баштап ырдачу эле:
Эркин тоо, эркин тоо, эркин тоо,
Эркин тоого мен чыксам,
Эл карааны көрүнбөйт
Көлдө жаткан көп өрдөк
Ылаачын тийсе бөлүнбөйт.
Касабада кар жатат;
Ботосу менен нар жатат.
Жеңеси менен кыз жатат.
Жеңесин өпсө жез татыйт,
Кызын өпсө алма, шекер, бал татыйт.
…Мындан чыкты, кыргыздын көңүлүнчө эң кызык туюлуп, көзүнө эң сонун көрүнгөн нерсе, эң мурун “эркиндик”, экинчиси “тоо”….(3).
Түрктөр үчүн – деңиз, армяндар үчүн – Арарат тоосу, болгарлар үчүн – роза гүлү Ата Мекендин символу болсо, кыргыздар үчүн эзелтен – тоолор символ болуп келген. Э.Арабаевдин аныктамасы боюнча, “Эркин тоо” “эркин ата мекен” дегенди түшүндүргөн. Башкалар да аны ошондой кабылдашкан.
Макаладан ошол мезгилдеги башка авторлорго салыштырганда (айрым түшүнүксүз сөздөрдү эске албаганда) Э.Арабаевдин стили кыйла калыптанып такшалган, тарыхый эстутуму, көркөм табити да жогору болгону көрүнүп турат. Ал эми түшүнүксүз сөздөргө келсек, гезит 6-санына чейин Ташкентте чыккан, андагы басмаканада жалаң орус, татар улутундагы тамга тергичтер (линотипист), корректорлор иштешкен. Ташкент түгүл Фрунзеде деле башка улуттагылар терип, текшеришкенден улам “Манаста” да аябагандай көп грамматикалык каталар кетирилгенин Х.Карасаев убагында көп айткан, көп жазган. Ага ынануу үчүн анын “Манас” дастанынын кол жазмасын, айрыкча Сагымбай Орозбак уулунун арабча жазылган кол жазмасын текшерүүчү илимпоздор үчүн материал” (2:423) деген макаласына көз жүгүртүү жетишет.
Гезиттин биринчи санына жогоруда айтылгандардан сырткары ошол убактагы эң массалык “Кошчу” уюмунун жетекчиси Р.Худайкуловдун “Кыргыз Кошчу уйуму”, Ж.Абдрахмановдун “Лениндин жолунда”, тарыхый саресептик мүнөздөгү “Эриктүү автономия. Кыргыз облусу. Кыскача мурунку турмушу” деген макалалары менен А.Токомбаевдин “Октябрдын келген кези” деген ыры, салыктар, автономдуу облустун демографиялык абалы, экономикасы жөнүндө маалымдама ж.б. материалдар жарыяланган.
№2 санына облустук партиялык, райондук уюмдардын иштери, басмачыларга каршы күрөштүн баатыры А.Осмонбеков жөнүндө кабарлар, “Айкын” деген псевдоним менен Сыдык Карачевдин “Эркин тоого” деген ыры, М.Салиховдун, О.Лепесовдун ж.б., №3 санына гезиттин чыгышына байланыштуу куттуктоолор, эл аралык жаңылыктар, ККАО Ревкомунун (ªзгөрүш комитети деп аталат) курамы, А.Сыдыковдун “Кыргыз сарамжалы” деген көлөмдүү макаласы, Б.Калпаковдун, О.Лепесовдун ж.б. материалдары берилген.
Азыркы талап менен алганда материалдардын баяндоолору чаржайыт, стилдери одоно, синтаксистик жактан башаламан, сүйлөмдөрү бошоң экени бир караганда эле көзгө түшөт. Ал убакта кыргыз тили жаңыдан басылмага түшүрүлүп, адабий тилди калыптандыруу жаңы башталганын эске алганда, ал мыйзам ченемдүү көрүнүш болгон.
Адилеттик үчүн кыргыздын алгачкы басылмасынын чыгышында РКП(б) БКнын, ВЦИКтин ролдору да чоң болгонун белгилей кетүү зарыл. Анткени большевиктер бийликке келгенден тартып өз саясатын, идеяларын элдин кеңири катмарына жеткирүүгө өзгөчө басым жасашкан, аны жергиликтүү башкаруу органдарынан катуу талап кылышкан. В.Ленин бийликке келгиче анкетадагы “кесиби” деген жерге “журналист” деп көрсөткөн. Россияда журналисттердин кесиптик бирикмеси түзүлгөндө ага биринчилерден болуп кирген. Ал өзүнүн “Партиялык уюм жана партиялык адабият” деген макаласында мезгилдик басылмалардын бардыгы партиялык уюмдардын ичинде болушу керек деп эсептеген (4:68). Ал эми И.Сталин басма сөз органын партиялык уюмду түптөөнүн пайдубалы катары караган (5:128).
Мындай саясат, талап жергиликтүү партиялык жана мамлекеттик органдарга директивалык мүнөздө жеткирилген.
Жети-Суу облаткаруу комитети менен комиссарлары 1918-жылы 11-октябрда Кыргызстанга байланыштуу “…по мере возможности желательно открытие во всех уездах области народных типографий, как печатных органов местной советской власти. Отделу печати при Облисполкоме, в первую очередь, отпустить в распоряжение Пржевальского Совета необходимый инвентарь на постановку типографии” деген чечим кабыл алган (1:341). Эмне үчүн Пржевальский? Анткени, Пишпекте ага чейин эле басмакана болгон, ал эми республиканын түштүгү Фергана облусуна караган. Ал убакта“Правда” гезити бөлүштүрүүнүн негизинде милдеттүү түрдө уезддерге, болуштуктарга таркатылып турган.
ККАОнун облпартбюросу 1924-жылы 13-декабрда “Эркин тоону” жумасына эки жолудан чыгарып, ага жазылууну уюштуруу, кабарчылар тармагын түзүү боюнча атайын токтом кабыл алган. Ревком 1925-жылы 17-январда мамлекеттик жана коомдук уюмдарга бул иштерге катышуу боюнча циркулярдык кат жиберген. Алар жетиштүү аткарылбагандыгына байланыштуу облБюро 1925-жылы 4-февралда дагы бир токтом чыгарган. Ошол убакта “Эркин тоо” жумасына үч жолудан 2000 нускада чыгарылып, жармысы акысыз таркатылып турган.
Гезиттин биринчи санын чыгарууда көчүрмөчү (айрымдардын кол жазмалары өтө сабатсыз, окуганга кыйын болгондуктан көчүрмөчү каталарынан арылтып, көчүрүп жазган), корректор болгон Х.Карасаев алгачкы сандарды даярдап, басмаканага өткөрүү аябагандай кыйынчылыктарды жаратканын айткан. Анткени, бир жерде материалдар кабыл алынып, көчүрүп жазылса, экинчи жерде өзбек, татар кыздары тамгага түшүрүп, алар айрым сөздөрдү түшүнбөй, башкача кылып таштап, үчүнчү жерде кагаздары кыркылып, бүктөлүп дегендей ж.б. Бир ирет “Правда востока” гезитинин басмаканасына кагаздарды бүктөткөнү барса, эшигинде турганы аны кагаздары менен кошо көчөгө ыргытып жибергенин да айткан (2:237). Журналист жана жазуучу, котормочу Мамасалы Абдукаримов аны даярдоого өзбек тилиндеги “Кызыл Түркстан”, казак тилиндеги “Ак жол” гезиттеринин редакцияларынын жамааттары жакшы жардам беришкенин, “Эркин тоонун” биринчи санынын жарык көрүүсү Ташкентте иштеген жана окуган кыргыздар үчүн чоң майрам болгонун эскерген (6:4-5). Анын биринчи саны жамааттык жоопкерчиликте жарык көрсө, экинчи санынан тартып жооптуу редактор катары О.Алиев кол коё баштаган.
Ал убакта элдин кат-сабатын жоюу боюнча окуу куралдары жокко эсе болгондуктан гезит ликбездерде, мектептерде гана эмес, айрым окуу жайларында да окуу куралы катары пайдаланылган. “Мен окуумду аяктагандан кийин САКУнун (Орто Азия Кызыл Университети) рабфагындагы кыргыздарга сабак бердим,-деп эскерген Х.Карасаев. – Менин педагог болуу оюмда деле жок болчу. …Ташкенттин көчөсүндө келатып Э.Арабаевге жолугуп калсам, ал мага САКУга барып казак жана өзбек тилдеринде окугулары келбеген кыргыз рабфаковчуларына сабак берүүнү айтты. Ал татаал иш болчу, анткени кыргыз тилинде бир да окуу куралы жок эле. Бирок ага карабастан макул болуп, окуу куралы катары “Эркин тоону” пайдалана баштадым. Гезиттин чыгышында Сыдык Карачевдин салымы абдан чоң… Ага гезиттин алгачкы сандарына кыргыздардын тарыхы жана экономикасы боюнча макалаларды жазган А.Сыдыков да жардам берди” (9:22). Х.Карасаев окуу куралы катары “Эркин тоону” эки жылдай пайдаланган.
Мындан көрүнүп тургандай, “Эркин тоо” Орто Азиядагы биринчи университетте окуу куралы катарында да пайдаланылган экен. САКУ В.Лениндин 1920-жылдын 7-сентябрындагы Декрети менен ачылган (10:109). Кийин ал советтик мезгилде Жогорку Партиялык мектепке айландырылып, партиялык жана советтик органдардын, ЖМКлардын жетекчи кызматкерлери даярдалган.
Акчалары жок мекеме-уюмдар, жеке адамдар натуралай төлөө же эгин, пахта, жүн сыяктуу продукцияларды баалап берүү аркылуу да гезитке жазылышкан. Тунгуч гезиттин башында тургандар жаңы басылмаларды ачууну, а түгүл мүмкүнчүлүгү барлардан каражаттарды чогултуп, ал иштерди каржылоону да уюштурушкан. Бул тууралуу ал иштерге аралашып жүргөн З.Бектенов төмөндөгүлөрдү эскерген: “Гезиттин 1926-жылдын 7-апрелиндеги 37-санында “Басма сөзүбүздү илгерилетели” деген макалада Айтмат уулу, Байыш уулу, Тыныстан уулу жана эски мугалим Турусбек уулдары жаңы журнал чыгаруу үчүн элден акча жыйнайбыз дешип, өздөрү он сомдон беришип, дагы жүз он кишини чакырышкан. Ал кезде семиз койдун баасы үч сом эле.
Бул төртөөнүн чакырыгынан кийин көп адамдар 10 сомдон акча беришип, алар дагы башка кишилерди чакырып отуруп, туура эки жылдан кийин 1928-жылы 5-майда ошол жыйылган акчага “Жаңы маданият жолунда” аттуу педагогика илимин жана көркөм адабиятты камтыган журналдын биринчи саны жарык көргөн.
“Жаңы маданият жолунда” журналынын чыгышы кыргыз адабияты менен кыргыз тилинде педагогика, методика илиминин дүркүрөп өнүгүшүнө зор өбөлгө түзгөн. Ал журналдын биринчи редактору Касым Тыныстанов болчу” (7:45).
1927-жылдын 17-февралынан гезитте “Чалкан” деген бурч уюштурулса, ал кийин өзүнчө журналга,1928-жылы январда гезиттин алдында ырларды жана прозалык чыгармаларды жазган жаштарды бириктирген “Кызыл учкун” адабий ийрими кийин Кыргызстан жазуучулар союзуна айланды. “Кыргызстандын ленинчил жаштары” деген тиркемесинен “Ленинчил жаш” гезити жаралды. Коомчулукка жаңы терминдерди жеткирип, элди латын арибине үйрөтүүдө да гезиттин ролу чоң болгон (11:88).
Улуу Ата Мекендик согуш мезгилинде каржылык жана материалдык ресурстар, кадрлар жетишпегендигине байланыштуу Союздагы, Кыргызстандагы көпчүлүк гезиттер, журналдар убактылуу жабылган. Бирок, ал убакта “Кызыл Кыргызстан” деп аталган “Эркин тоо” үзгүлтүксүз чыгып, “Бардыгы фронт үчүн! Бардыгы Жеңиш үчүн!” деген чакырыктардын кандай ишке ашып жатканын, кан майдандагы эрдиктерди, ооруктагы жаңылыктарды, өзгөчө эмгек алдыңкыларын даңктап, майдандагылар үчүн азык-түлүктөрдү, жылуу кийим-кечелерди, акча каражаттарын чогулткандардын демилгелерин элдин кеңири катмарына жеткирип, уюштуруучу жана мобилизациялоочу милдеттерди да аткарган.
Соңку сөз
Учурда маалыматтык-коммуникациялык жана инновациялык технология-лардын, каражаттардын күндөлүк турмушубузга бекем орношу менен басылмалар өздөрүнүн монополисттик ордуларын, таасирлерин жоготушту. Мындан ары кандай болорун боолгоо да кыйын. Биз, албетте, кийинки жүз жылдыкта да “Кыргыз Туусунун” туу болуп желбиреп турушун каалайбыз. Эгемен кыргыз эли барда мамлекеттигибиздин кайра жаралуусунун очогу, летописчиси, бир символу катары “Эркин тоо” тарыхыбызда түбөлүккө кала береринде шек жок.
Папан ДҮЙШªНБАЕВ
Автор жөнүндө
Папан Дүйшөнбаев, чыгаан журналист, адабият таануучу. Көптөгөн басылмаларда, анын ичинде 2002-2010-жылдары “Кыргыз Туусунда” иштеген. Бир нече китептин автору.