(Башталышы өткөн санда)
Ч.Айтматов чөнтөгүнөн 10 сомдуктан бир тутам алып чыгып, Жокеңе сунуп: “Жокен, муну да жолдон жоготуп албай, барып тумак ал” дейт. Анда Жоробек: “Чыке, тумак алчу акча менде деле бар. Бирок, мен тигилерге “Азыр Чыкемдин тумагын кийип чыгам деп мелдешип койбодумбу”дейт айыбы кармалгансып. “Ээ, бая эле ошентпейсиңби. Ме, агамдын берген тумагы деп айтып, кийип жүргүнүң. Оонаган жериңде түшүп, тебелендиде калбасын. А буга үйүңө бир нерсе алып, жолдош-жоролоруңду чакырып, тумакты ырымдап кой” деп тумагы менен кошо баягы бир тутам 10 сомдуктарды колуна карматат.
Ушул окуяны эстеген сайын, бири жазуучу, бири акын эки улуу адамдын ортосундагы адамгерчилик сый мамилеге аргасыз суктанбай койбойсуң. Жоробек Султаналиев Чыңгыз Айтматовду таластык агасы катары эркелеп барса, залкар жазуучу анын жөн келбегенин билип, эмне айтаар экен деп, анан аздектеп кийип жүргөн баш кийимин кийгизип, аны менен калемдеш инисинин талантын сыйлаганын билгизип, жөн билгилик кылып, 10 сомдуктан бир тутам акча карматып, жолду ката жоготуп алба деп, аны да эскертип турганы кийинкилер эмне деген турмуштук сабак десек болот.
Кыялы кылычтай курч, кимге болбосун айтаарга сөзү даяр акын:
Ар иш менен болбойт биздин ишибиз,
Анткени биз кичинекей кишибиз.
Акыйкатты алдап жатса кээ бирөө,
Аргасыздан күйүп кетет ичибиз.
Чоң иш менен болбойт биздин ишибиз,
Анткени биз кичинекей кишибиз.
Бирок кээде чындык күйүп жатканда,
Чыдай албай күйүп кетет ичибиз, – деп оюндагы чындыкты шарт эттире ырга салган.
Мүмкүн ушул курчтугунан улам, аны жактырбагандар да болгондур. Балким, айрымдар жазгандай “Эч бир алкакка сыйбаган, акындык фантазиясы аалам жойлоп кеткен сүрөткердин окурманга жетишине тоскоолдук кылган коммунисттик цензура деген турчу. Анын тушунда Жоробектей акындардын жарыкка чыгышы, жазгандарынын жарык көрүшү кыйын го” дегендин чындыгы да бардыр.
Арийне, анын адамдык жана акындык трагедиясы — анын курчтугунда, же анын коомго, адамдарга ыңгайлаша албагандыгында, бери жыгыл десе болбой нары жыгылгандыгында эмес, ошол мезгилдеги көптөгөн калемдештериндей эле өз талантын вино менен кошо ичип салып, шыгы, таланты ачылбай калганында да болуп жүрбөсүн жана болушу ыктымал деген ойдобуз.
Акындын “Кош, вино!” ыры бекеринен жаралбаса керек!
“Кош, вино, кошкун, вино, эми сендик
Боло албайт, менин өпкө, жүрөктөрүм.
Ичүүнү сени эсептеп жүрүп эрдик,
Өбүлбөй калды далай чүрөктөрүм.
Максаттар, койгон алга калып артта,
Мас кылып, кеттиң таштап, өзүмдү артка.
Гүлгүн жаш, жыйырма беште болсом дагы,
Карачы, турат өңүм окшоп картка
Өлүмдөн коркуп сени ичкем далай,
Өлбөстүк сенде го деп билбей самай.
Күнү-түн ичсем дагы бирок сени,
Кеткен жок, бир мүнөтүм артты карай.
Бүгүндөн баштап сени көрөмүн жек!
Жүрөктө уюлгуган сен үчүн кек.
Сени ичип, көр алдында жаткычакты, –
Күрөшүп, жер үстүндө жүргөнүм эп!..
Жоробек Султаналиев таланттуу акын гана болбостон, мыкты котормочу да болгон. Джек Лондондун “Мартин Иден” романынын кыргызча котормосу анын ачык далили. Жазуучу Кубатбек Жусубалиев анын котормочулугун Алым Токтомушевге берген маегинде минтип эскерген: “Жоробек демекчи, акын Жоробек, ар нерсеге жакын Жоробек. Ушу камбагалга эстеликти мен койдум го дейм, ой, Алым. Жанагы «Кар» деген аңгемемде. Жаштар гезитине чыкты го. Ушу китебиме чыгып калса, Жоробек Султаналиевдин эстелигине деп чоң тамга менен бастырып койбосом. Биздин империялык адабиятыбыздын курмандыгы ушу камбагалым да. Көрбөйсүңбү эми, «Мартин Иденди» которуп алыптыр да камбагал. Эскиргенинен барактары сапсары болуп кетиптир, көчөдө баратат, эй. «Каякка?» десем, «Кыргызмамбаска» дейт. «О, атыңдан айланайын, «Кыргызмамбас» дедим ошондо. Кыргыз анан мамбас. Кандайдыр бир аралашма. Акыл да, акмакчылык да бар сыяктуу. Кыргызын түшүнөсүң го, мамбасын маңбаш десе бачым жетмек. «Ушуга апаратам» дейт. «Эй, Жоке, апарарын апарасың, чыгарабы анан» дейм. «Эми чыгарабыз деп атышат» дейт. Анан акын деген дейт, акындын кийими жакшы, бажоо болуш керек дейт, ушул чыккандан кийин кийинем дейт жакшы. Ошол камбагал ошонун акчасын алмак түгүл, чыкканын көрбөй өлүп кетти да. Өмүр бою санаасы менен байып жүрүп өлүп кетти да. Акындын бажоо кийимине жеткен жок да. Мен жөнүндө роман жаз, дейт. Жазайын, өлбөйсүңбү дейм. Жаман капа болду да камбагал. Өзүм да оозуман жаңылып жаман болдум, эй.
Ушунча капа болду десең камбагалым, ана дейм болбойт, мына дейм болбойт, жанымда бир сомум бар эле, вино алып бердим, «эми кандай, Жоке» десем, ага да болбойт. Сөз деген жаман эй, ушунчалык абайлап айтыш керек, сөз деген найзадай, кылычтай, уудай, бир чыгып кетсе жаман, эй. Ошон үчүн кыргыздар сөзгө чоң маани берген да. Сөзгө чоң маани бергендиктен адабият жаралган да. Бирок маани бергендин да маани бергени бар, чолок, кыска маани берип алсак, жанагыга окшогон империялык адабиятка, маданиятка ээ болобуз”.
Замандаштары акын Түмөнбай Байзаков тууралуу сөз кылганда, анын классикалык чыгармаларынын баары эле оозеки айтылып, көчөдө калды деп коюшчу. Анын сыңары, Жоробек Султаналиевдин жоруктары, тамашалары көчөдө калды. Жазуучу жана котормочу Мырзаян Төлөмүшов анын бир жоругун минтип эскерген: “Тээ илгери, жаш кезинде Рамис Рыскулов психикалык ооруканада жатса бир бөтөлкө кефир, бир булочкасын көтөрүп, маркум Жоробек Султаналиев акындын алын сурамакчы болуп жетип барат.
– Рамис, жакшы болуп калдыңбы, качан чыга тургансың?» – десе, Рамис:
– Мен го жакында чыгам, өзүң качан келе тургансың? – деген экен”.
Жоробек Султаналиев таасын талант болгону эч талаш жаратпайт. Бирок, тилекке каршы:
Күлүктөр бар алиге чабыла элек,
Кымбат кен бар алиге табыла элек,
Жүрөктөр бар, күнөөсүз, жеткен назик,
Күн туш келип аарыга чагыла элек.
Ордендер бар жасалып жаңы бүткөн,
Ардакталып төштөргө тагыла элек.
Шиберлер бар баш жагын шамал ыргап,
Төмөн жагы бир жолу чабыла элек.
Адамдар бар кармашкан теңдик үчүн —
Атак-даңкы ааламга жаңыра элек!..
Таланттар бар «Ураалар!» күтүп турган,
Гений сөз бар, адамдар окуша элек.
Бир тамчы бар, баалуураак киргил суудан,
Күлүктөр бар, жигиттер токуша элек… – деп өзү жазмакчы, анын таланты толук ачылбай, акын өзү да ал талантынын ырахатын көрбөй кетти. Эң өкүнүчтүүсү ушул.