ШКУнун тынчсыздануусу
Шанхай Кызматташтык Уюмуна (ШКУ) мүчө-мамлекеттер Жакынкы Чыгышта кырдаалдын курчушуна олуттуу тынчсыздануусун билдирип, Израилдин 2025-жылдын 13-июнунда Иран Ислам Республикасынын аймагына жасаган аскерий соккусун кескин айыпташат. Бул тууралуу уюмдун сайтында жарыяланды.
«Жарандык объекттерге, анын ичинде өзөктүк энергетикалык инфраструктурага каршы жарандардын өлүмүнө алып келген мындай агрессивдүү аракеттер эл аралык укуктун принциптерин жана нормаларын жана Бириккен Улуттар Уюмунун (БУУ) Уставын одоно бузуу, Ирандын эгемендигине кол салуу болуп саналат. Алар аймактык жана эл аралык коопсуздукка зыян келтирип, глобалдык тынчтык жана стабилдүүлүк үчүн олуттуу кесепеттерге алып келет», –деп айтылат текстте.
ШКУ өлкөлөрү “Ирандын өзөктүк программасынын айланасындагы кырдаалды тынчтык, саясий жана дипломатиялык жол менен чечүүнү чечкиндүү жактай турганы” баса белгиленген.
ШКУ ШКУга мүчө мамлекеттерге каршы багытталган ар кандай мыйзамсыз аракеттерге жол берилбейт деп эсептейт жана эл аралык тынчтыкты жана коопсуздукту чыңдоого болгон туруктуу умтулуусун ырастайт.
Азырынча Израил менен Ирандын ортосундагы салгылашуу эки өлкө менен гана чектелүүдө жана Бириккен Улуттар Уюмунан жана башка жерлерден сабырдуулукка чакырыктар көп. Бирок буларга көңүл бурулбай, чыр-чатак күчөп, жайылып кетсечи? Бул жерде бир нече мүмкүн болгон эң начар сценарийлер бар.
АКШнын конфликтке катышуусу
АКШнын четке кагышына карабастан, Иран америкалык аскерлер Израилдин чабуулдарын жактырган же жок дегенде үнсүз түрдө колдогон деп ачык ишенет. Иран АКШнын Жакынкы Чыгыштагы базаларына сокку уруусу мүмкүн. АКШ мындай чабуулдар болушу мүмкүн деп чочулап, айрым кызматкерлерин аймактан чыгарып кетти. Элге жасаган билдирүүсүндө Вашингтон Тегеранга АКШнын объектилерине жасалган ар кандай чабуулдун кесепеттери тууралуу катуу эскертти.
Американын жараны, айталы, Тель-Авивде же башка жерде өлтүрүлсө эмне болот? АКШнын президенти Дональд Трамп ишке аралашышы мүмкүн. Израилдин премьер-министри Биньямин Нетаньяху көптөн бери АКШны Иран менен күрөшкө сүйрөп келет деп айыпталып келет. Аскердик аналитиктер Ирандын эң терең өзөктүк объектилерин, өзгөчө Фордоу уран байытуу комбинатын жок кыла ала турган бомбалоочу учактар жана атайын тешип өтүүчү ок-дарылар Кошмо Штаттарда гана бар экенин белгилешет.
Трамп өзүнүн базасына Жакынкы Чыгышта дагы бир “түбөлүк согуш” баштабайм деп убада кылды. Бирок республикачылардын көбү азыр Тегеранда режимди алмаштырууга эң ылайыктуу учур деп эсептеген Израил өкмөтүн колдойт. Бирок Кошмо Штаттар согуштун активдүү катышуучусу болуп калса, бул конфликт-тин кескин курчушуна, узак мөөнөттүү жана мүмкүн кыйратуучу кесепеттерге алып келет.
Перс булуңундагы мамлекеттер чатакка аралашабы?
Эгерде Иран Израилдеги жакшы корголгон аскерий жана башка объектилерге зыян келтире албаса, анда ал ар дайым ракеталарын Перс булуңундагы аялуу буталарга, айрыкча Тегеран көп жылдар бою душмандарына жардам берип келген деп эсептеген өлкөлөргө багытташы мүмкүн. Аймак энергетикага жана инфраструктурага бай. 2019-жылы Иран Сауд Аравиясындагы мунай объекттерине чабуул жасаган деп айыпталган, ал эми 2022-жылы анын хусит союздаштары Бириккен Араб Эмиратындагы (БАЭ) бутага сокку урган. Ошондон бери Ирандын аймактагы бир катар өлкөлөр менен мамилеси кандайдыр бир деңгээлде жакшырды. Бирок бул өлкөлөрдүн көбү америкалык аба базаларын жайгаштырышат. Алардын айрымдары Израилди өткөн жылы Ирандын ракеталык чабуулунан коргоого үнсүз жардам беришкен. Перс булуңундагы кайсы бир өлкөгө Иран кол салса, ал АКШдан аны коргоо үчүн аба күчтөрүн жөнөтүүнү талап кыла алат.
Эгер Израилдин Ирандын ядролук объектилерине жасаган чабуулу ийгиликсиз болуп, объектилер өтө тереңде же өтө жакшы корголгон болсо, абал ого бетер курчушу мүмкүн. Эгерде 60%га чейин байытылган 400 кг уран сакталып калса (бул курал деңгээлине жеткенде онго чейин өзөктүк дүрмөт жасоого жетиштүү), Иран өзөктүк куралды иштеп чыгуу мүмкүнчүлүгүн жоготпойт. Бул аймактык жана глобалдык коопсуздук үчүн олуттуу коркунуч жаратат. Израилдин чабуулдарынан бир нече ядролук физик набыт болду, бирок эч бир бомба Ирандын топтогон билимин жана тажрыйбасын жок кыла албайт. Израилдин кол салуулары Ирандын жетекчилигин жаңы соккуларды болтурбоонун бирден-бир жолу мүмкүн болушунча тезирээк ядролук куралга ээ болуу экенине ынандырса, бул олуттуу кесепеттерге алып келет. Эгер жаңы аскер башчылары курман болгон мурункуларга караганда өжөр жана сабырдуулугу азыраак болсо, кырдаал ого бетер курчушу мүмкүн.
Мындай сценарийде Израиль жаңы чабуулдарга өтүшү ыктымал, бул бүткүл аймакты чексиз соккулар циклине тартышы ыктымал. Израилдиктер мындай стратегияны «газон кыркуу» деп аташат, бул белгилүү бир мезгил аралыгында коркунучтарды жоюу үчүн кайталанган, бирок чектелген аскерий аракеттерди билдирет. Бирок, Ирандын ядролук куралды тез арада алуу аракети жана жаңы жетекчилигинин чечкиндүүлүгү бул циклди алда канча коркунучтуу жана туруксуз кылып жибериши толук ыктымал. Бул аймактык жана глобалдык коопсуздук үчүн олуттуу коркунучтарды жаратат.
Иран режимине урулган сокку
Израил Ирандын Ислам революциясын кулатууну көздөгөн узак мөөнөттүү максатына жетсечи? Нетаньяху анын негизги максаты Ирандын өзөктүк мүмкүнчүлүктөрүн жок кылуу экенин айтты. Бирок кечээги билдирүүсүндө ал өзүнүн кеңири максаты режимди өзгөртүү экенин эскертти. Ал «Ирандын намыскөй элине» кайрылып, Израилдин чабуулу алардын «жаман жана зулум режиминен» эркиндигинин жолун тазалап жатканын билдирди. Иран өкмөтүн кулатуу чөлкөмдөгү айрымдар, өзгөчө айрым израилдиктер үчүн жагымдуу, келечектүү сезилиши мүмкүн. Бирок ал кандай боштук жаратышы мүмкүн? Кандай күтүлбөгөн кесепеттерге алып келиши мүмкүн? Ирандагы жарандык кагылышуу кандай болот?
Күчтүү борборлоштурулган өкмөттөр кулатылганда Ирак менен Ливияда эмне болгону көптөрүнүн эсинде. Демек, көп нерсе бул согуштун жакынкы күндөрү кандай өнүгөөрүнөн көз каранды. Иран кантип жана канчалык катаал жооп кайтарат? Жана АКШ кандайдыр бир жол менен Израилди кармап кала алабы? Бул эки суроонун жообу окуялардын мындан аркы жүрүшүн негизинен аныктайт.
Иран Ормуз кысыгын жабууну карап жатат
Бул Европа үчүн катастрофага алып келет. Ормуз кысыгы дүйнөдөгү эң стратегиялык маанидеги түйүндөрдүн бири жана Иран тарабынан блокадага алынышы Европа үчүн олуттуу тобокелчиликтерди жаратат.
Буга чейин коопсуздук боюнча эксперт Клод Монике Евроньюс телеканалына кысыкты тосуу Ирандын мүмкүн болгон төрт жообунун бири экенин айткан. Ал эми бул «Европа үчүн апаат» болмок, – деди француз чалгын кызматынын мурдагы кызматкери. Дүйнөдөгү мунайдын 20 пайызга жакыны жана жаратылыш газынын көп бөлүгү кысык аркылуу ташылат. Европа мунай жана суюлтулган жаратылыш газын (СЖГ) булуңдагы Сауд Аравия, Катар жана БАЭ мамлекеттеринен импорттойт, алардын көбү Ормуз кысыгы аркылуу өтөт. Эгер Иран ага бөгөт коё турган болсо, мунайдын дүйнөлүк баасы көтөрүлүп, Европа өзгөчө Жакынкы Чыгыштагы отунга көз каранды өлкөлөр энергетикалык тартыштыкка кабылышы мүмкүн.
Мунайдын баасынын кескин секирип кетиши инфляциянын өсүшүнө, энергиянын кымбатташына жана Европа боюнча өнөр жайдын үзгүлтүккө учурашына алып келет. Өндүрүш, транспорт жана айыл чарбасындагы кайра иштетүү жабыр тартат. Европа биржаларындагы рыноктук реакциялар жана туруксуздук буга кошумча терс таасир жаратышы мүмкүн.
Бул АКШ, Евробиримдик жана Перс булуңундагы флоттордун катышуусунда аскердик кагылышууларды жаратып, кеңири аймактык согушту тутантышы да ыктымал. Мунайдан тышкары кысык дүйнөлүк жүк ташуунун негизги жолу болуп саналат. Үзгүлтүктөр Европанын чийки заттын, электроника жана керектөө товарларынын импортун кечеңдетип, жеткирүү, чынжырына таасирин тийгизет. Жеткирүү, камсыздандыруу төгүмдөрү кескин көтөрүлүп, европалык бизнес жана керектөөчүлөр үчүн чыгымдарды көбөйтүшү мүмкүн.
Эскалациянын алдын алуу аракеттери
Израил бул чабуулун өлкөнүн Иранга каршы жасаган эң күчтүү чабуу-лу болгонун жана Тегерандын өзөктүк курал жасоосуна жол бербөө максатында жасалганын билдирди. Тегерандын өзөктүк программасы боюнча АКШ-Иран сүйлөшүүлөрүнүн кезектеги айлампасы жекшембиде Оманда өтмөкчү. Бирок Израилдин чабуулдарынан кийин ал токтотулган. Иран АКШ жана Израил менен байланыштардагы ортомчулары болгон Катар менен Оманга Тегеран “Израилдин чабуулу астында ок атышууну токтотуу боюнча сүйлөшүүлөргө ачык эмес” деп билдирди.
Евробиримдиктин тышкы саясат боюнча комиссары Кажа Каллас шейшемби күнү видео байланыш аркылуу ЕБ тышкы иштер министрлерин чукул жыйынга чакырарын билдирди.
Ал ортодо Дональд Трамп АКШ Израил-Иран чатагына “кийлигишүүсү мүмкүн” экенин моюнга алды. Бирок, бир аз мурун ал өзүнүн социалдык тармагында Truth Social Post жарыялады, анда ал Иран менен Израил тынчтыкка жетишүүгө мүмкүндүк бере турган келишим түзүшү керектигин айтты.
Жекшемби күнү Ирандагы өкмөттүк имараттарга бир нече аба соккусунан кийин Орусия Тегерандагы консулдугунун ишин токтотуп, элди эвакуациялап жатканын билдирди. Москва ошондой эле Петр Чайковский атындагы симфониялык оркестрдин музыканттарын эвакуациялаганын Маданият министрлиги билдирди.
Эммануэль Макрон жекшемби күнү Гренландиянын борбору Нуук шаарында өткөн басма сөз жыйынында Франция «Израилдин эч кандай коргонуу операциясына» катышкан жок, анткени «андан мындай талап кылынган жок» деди. Француз президенти Дональд Трамптын Владимир Путин Израил менен Ирандын ортосундагы чыр-чатакка ортомчулук кыла алат деген сунушун четке какты, бирок Кытайдын ортомчулугун колдоду.
Айтмакчы, Кыргызстан Ирандан 29 жаранын Баку аркылуу чыгарып кетти.
А.АКИМБАЕВА