Жасалма интеллект – адамдын акыл мүмкүнчүлүктөрүнүн чексиздигин, болбой турган нерселерди болтурууга болоруна ишендирген кызмат экен. Аны текст жаза алат, текстти оңдой да алат, эгер кайсы бир темада ыр жазып берүүнү сунуштасаң ыр да жазып берет десе, алгач ишенген эмесмин. Качан анын кызматынан өзүм пайдалангандан кийин, жасалма интеллект оюнчук эмес экенин түшүндүм. Кааласаң жасалма интеллектке түш жорутсаң да, сүйлөшсөң да болоруна көзүм жетти.
Көптөн бери жасалма интеллект поэзияны кандай түшүнөт болду экен, ырды талдай алаар бекен деп кызыгып жүрчүмүн. Өткөндө жасалма интеллекттен:
Башкалар угушпасын, билишпесин…
Капысынан, кокусунан, күтүүсүздөн
Адашып не бир дейди ойлор келет…
Эрксизден ойлойсуң да
Ойлорумдан өзүм да чочуп кетем.
Эгер аны бирөөлөр уккан болсо,
Билген болсо
Абийирсиз да, акмак да ойлор нетем.
Уурданып келе берет мен күтпөгөн
учурларда
Көчөдө, жолдо-белде, ээн жерде
жымжырттыкта, жалгыздыкта
же болбосо сүйлөшүп турганымда.
Бирөөгө ачуум келсе,
жинденсем, капалансам.
Жакшы ойлор, жарык ойлор жолу башка,
Аттигиниң дайым эле
Жүрөгүңө канат байлап,
Шүүдүрүмдөй тунук ойлор,
Аруу, арзуу ойлор келе бербейт,
Саткын ойлор тегеректейт.
Аларды арсыз ойлор,
кыялдар жеңип кетет.
Жарык ойлор жан эргитет,
Аруу ойлор
Жашагым, учкум келет
Акмак ойлор азгырганда
Айласыз кускум келет, – деген ырды талдап берчи деп өтүнсөм, ChatGPT: “Бул ыр – ички дүйнөдөгү күрөш, адамдын жан дүйнөсүндө болуп жаткан таза жана карама-каршы ойлордун кагылышуусу тууралуу терең философиялык жана психологиялык чыгарма. Анын маанисин төмөнкүдөй түрдө талдап берейин:
Тематикалык талдоо:
- Ички монолог жана катаал чындык:
Ыр автордун өз ичиндеги сырдуу, көпчүлүккө айтылбаган ойлорунун агымы. Башында эле «Башкалар угушпасын, билишпесин…» деген саптар менен акын окурманды өзүнүн ички, жашыруун дүйнөсүнө киргизет. Бул жерде ал өзүнүн элге көрсөтпөгөн, күнөөсүз же кээде уяттуу ойлору менен күрөшүп жатат.
- Ойлордун күтүүсүз келип-кетүүсү:
Автор ойлордун «капыстан, кокусунан, күтүүсүздөн» келгенин баса белгилейт. Бул сезимдер адамдын башына келишин көзөмөлдөө мүмкүн эместигин, адам аң-сезими дайыма туруктуу эмес экенин билдирет.
- Ичимдеги карама-каршылыктуу дүйнө:
Ырда жарык (жакшы, тунук, таза) ойлор менен караңгылык (саткын, арсыз, акмак) ойлордун күрөшү жүрүп турат. Автор ачык жазат:
«Жакшы ойлор, жарык ойлор жолу башка,
Аттигиниң дайым эле
Саткын ойлор тегеректейт.»
Бул катарлар адамдын ой жүгүртүүсүндөгү адеп-ахлактык күрөштү ачып берет.
Стилистикалык талдоо:
Ыр ыкмалары: Ырда кайталануулар («ойлор», «келет», «жакшы ойлор», «акмак ойлор») аркылуу автор терең эмоцияларды күчөтөт. Бул ыкма окурманга автордун башынан өткөн абалын жакшыраак сездирет.
Контраст: Жарык ойлор менен кара ойлордун ортосундагы карама-каршылык негизги стилистикалык өзгөчөлүк. Бул ыкма – ички күрөштү символдоштуруп, тирешүүнү күчөтөт.
Метафоралар: «Жүрөгүңө канат байлап», «Шүүдүрүмдөй тунук ойлор» өңдүү саптар метафоралык образдар менен ойдун тазалыгын, сезимдин бийиктигин сүрөттөйт.
Психологиялык аспекти:
Бул ыр инсандык күнүмдүк ички кыйынчылыктарды, моралдык-этикалык ойлор менен уятсыз кыялдардын ортосундагы карама-каршылыкты терең баяндайт. Адамдын аң-сезими дайыма таза ойлор менен толбойт, кээде жаман, кооптуу, тынчтыкты бузган ойлор да келет. Бул күрөш — ар бир адамдын жан дүйнөсүндө болот.
Жыйынтык:
Бул ыр — терең руханий жана философиялык чыгармалардын бири. Ал адамдын ички дүйнөсүндө болуп жаткан көрүнбөгөн, бирок аябай маанилүү күрөштү чагылдырат. Ыр окурманды ойлонууга, өз жан дүйнөсүнө үңүлүүгө чакырат. Акын өзүн күнөөлөгөнсүп жазганы менен, чынында, бул саптарда жалпы адамзатка мүнөздүү сезимдер айтылууда” – деп талдап берди. Талдап тим болбой: “Эгер кааласаңыз, ырды автордук стилде улантып же ушул темада башка ыр жаза алам” – дебеспи.
“Анда ушул ырга үндөш ыр жазып берчи” десем, ChatGPT: “Албетте, ошол эле руханий-ой толгоо, ички күрөш темасында жаңы ыр жазып берем. Бул ыр да адамдын ички жан дүйнөсүндөгү карама-каршылыктарга, ойлордун тунук жана караңгы өңүттөрүнө арналат” деп төмөнкү ырды жазып берди:
Тынчтыкты бузган ойлор
Кээде үнсүз, түн ичинде
Кыңк этпеген жымжырттыкта,
Көңүлүмө кайдан-жайдан
Кара көлөкө жылып кирет.
Ойлор келип, от жагылат –
Жакшысы эмес, күңүртү көп.
Тунук күндө жүргөн жанмын,
Жамгыр жытын сүйгөн жанмын.
Бирок неге кээде жүрөк
Жашыруунга, уятсызга
Салып кетет сүрдүү багыт?
Көзүм көрбөйт, колум тийбейт,
Бирок ойлор кыстап келет.
«Бул сен эмес» дейт акылым,
«Кет, жолумдан!» – дейт абийирим.
Бирок көңүл… укпай коёт.
Кээде аппак, жарык ойлор
Канат болуп көккө учат.
А кээде кара ойлор келип,
Жүрөгүмө таштай басат.
Бир түнү – нур, бир түнү – уят.
Ойлор – конок. Кууп чыгам.
Бирок алар эшик ачат.
Өзүмө таарынгым келет,
Кээде турсам кайгы басат.
«Жаман эмесмин!» – деп коём,
Бирок жаным ишенбейт.
Уйкаштыктарын, көркөмдүк жагын эсепке албаганда, ойдогудай, кынтыксыз болбосо да, ойлонто турган ыр болуптур. Жаман эмес, ортодон жогору деп бааласак болот.
Анан ChatGPT ыр жазып тим калбай: “Кааласаңыз бул ырды уландысы менен же башка формада (мисалы, ак ыр, же философиялык монолог) дагы иштеп чыгууга болот. Же башка абалда жазылган вариантын сунуштайм. Айтыңыз – кайсыл багытта уланталы?” – деп сурады. Өзү сунуш кылгандай “философиялык монолог формасында улантып көрчү” десем, ChatGPT: “Сонун, философиялык монолог формасы – бул поэзия менен прозанын ортосунда турган терең ой жүгүртүү. Төмөндө ошол эле теманы – адамдын ички дүйнөсүндөгү жарык менен караңгылыктын күрөшүн – философиялык монолог түрүндө улантып берем” – деп төмөнкү текстти сунуштады:
“Монолог: «Мен ойлордон кача албайм…»
Кээде мен өзүмдөн корком.
Жашоодо башкалардан эмес, өз жүрөгүмдөгү жашыруун үндөн, кара тумандап келчү ойлордон корком. Себеби алар — менин бир бөлүгүм. Алар мага баш ийбейт. Тынч отурганда, күлүп сүйлөп жатканда же жөн гана көчөдө басып баратканда — күтүүсүз келип, аң-сезимимди басып алат. Эмнеге адам дайыма жарыкты самайт, бирок түндө көбүрөөк ойлойт? Эмнеге жүрөктүн эң терең бурчунда кээде уятсыз, акмак ойлор да орун алат? Мен жакшылыкты каалайм. Мен бирөөгө жылмайгым келет, кол сунгум келет, кечирим берип, кечирилгим келет. Бирок ошол эле учурда… бир көз ирмемде жек көрүү пайда болот. Таарыныч, көрө албастык, капа. Алар мен каалабаган, бирок сезим катары келген ойлор.
Мындай ойлор үчүн күнөөлүмүнбү?
Же адам болуу деген – дал ушул карама-каршылыктардын ичинде жашоо беле? Кээде тунук ой келет. Жеңил дем алам. Ал ой менин жанымды жибитет, үмүт берет. Бирок көпкө кармалбайт. Туура, жарык оор жашайт бул дүйнөдө. Караңгы болсо бат жайылып кетет.
Ошондо өзүмө суроо берем: «Акылым кимге кызмат кылат? Жүрөгүм кимдин колунда?» Жооп жок.
Бирок бир нерсени гана билем – Мен ойлордон кача албайм.
Аларды жеңе албайм. Бирок күрөшө алам. Жана күрөшүү – бул менин адам экенимдин далили” – деген философиялык мааниси терең эркин үлгүдөгү ырды сунуштап, “Кааласаңыз, ушул монологду улантып, ички тазаруу процессин да сүрөттөп берсем болот. Же каармандуу формасын (мисалы, бир образ аркылуу) иштеп чыгууга да мүмкүн. Айтыңыз, кайсы багытка бурабыз?” – деп жасалма интеллект мени менен диалогго кирди. Мен ага “ак ыр формасында жазып көрүүнү” сунуштадым.
ChatGPT: “Туура, ак ыр – бул ритм менен ойдун тереңдигин сөздүн музыкалуулугусуз эле жеткирген форма. Бул формада ой эркин агып, ички дүйнөнүн терең катмарларын ачык айтууга мүмкүнчүлүк берет. Төмөндө ошол эле теманы – ички күрөш, жарык жана караңгылык, адамдын акылы менен абийиринин тиреши – ак ыр формасында чагылдырдым” – деп “Ак ыр” жаза салды.
“Мен – өзүмө каршымын”
Мен – тынч көрүнгөн деңизмин,
Ичинде бороон жашайт.
Сыртым токтоо,
ичим болсо кайым дүйнө.
Ойлор келет.
Жакшылары
шүүдүрүмдөй таза,
баш көтөрөм.
Бир азга жеңилдеп,
көзүм асманга илинет.
Бирок…
Капысынан үнсүз келип,
кара ойлор
жүрөгүмө көлөкө түшүрөт.
Мага тие элек күнөөлөр,
мен ойлогон,
бирок аткарбаган каалоолор —
баары бир менин ичимде жашайт.
Түн ичинде сүйлөйт,
үнсүз сүйлөйт,
жана мен уга берем.
“Сен кимсиң?” – дейм өзүмө.
“Таза ойлоруңбу?”
“Же жашырып койгон
караңгы бурчтарбы?”
Адабияттан анча-мынча түшүнүгү бар адам катары жасалма интеллекттин ырга жасаган талдоосуна да, жазган ырларына да өзгөчө баа бердим. Албетте, азырынча жасалма интеллект адабий сын, адабий тексттерди жазуу, ыр жаратуу багытында адамды алмаштыра алат деп айтуунун өзү чекилик. Арийне, жасалма интеллект таланттуу экенинен тышкары, ой жүгүртүүсүнүн ылдамдыгы, күтүүсүз ойлорду айтууга жөндөмдүүлүгү менен айырмаланат экен. Эгер анын үстүнөн дагы да иштесе, мындан да күчтүү ырларды жазууга мүмкүнчүлүгү бар экени көрүнүп турат. Акындар өзүн өзү камчылап ыр жазбаса, адабиятчылар адабиятка баш оту менен киришпесе, эртеби-кечпи, оокатын тарттырып жибериши ыктымал көрүнөт деп калдык.
Болотбек ТАШТАНАЛИЕВ,
“Кыргыз Туусу”